Geestelijke gezondheidszorg in Darfur

In Darfur, en op veel andere plaatsen in de wereld, is er weinig kennis over psychiatrische aandoeningen, laat staan behandelingsmogelijkheden. Daarom nemen families soms drastische maatregelen om te verhinderen dat iemand zichzelf en anderen verwondt. Zo werd Musa vijf jaar lang naakt vastgebonden aan een boomstam, als "daad van liefde".

De ouders van Musa gingen ervan uit dat hij in leven zou blijven als ze hem vastbonden en hem te eten en te drinken konden geven. Het conflict in Darfur verergerde weliswaar zijn geestelijke ziekte niet, maar maakte het wel nog zwaarder voor zijn familie.
Musa’s familie werd immers, net als alle 90.000 bewoners van Kamp Kalma in Darfur, geconfronteerd met een humanitaire crisis, met vernietigende gevolgen en veel stress, en dat maakte de situatie met Musa uiteraard niet gemakkelijker. Vijf jaar lang in angst moeten leven en onder de reële dreiging van brandstichtingen, verkrachtingen, plunderingen en moordpartijen, was voor de meeste mensen gewoon ondraaglijk. Bovendien vragen de kampbewoners zich af of er wel ooit weer vrede zal heersen, zodat ze terug kunnen naar hun dorpen en boerderijen, en ook dat zorgt voor extra stress. Als hun kamp aangevallen wordt of het toneel wordt van etnisch geweld, is dat niet bepaald bevorderlijk voor hun gemoedsrust.

AZG heeft met de jaren haar kijk op integrale medische zorg in conflictgebieden verruimd. Die omvat voortaan ook zogenaamde psychosociale interventies, met counseling, klinische ondersteuning en gemeenschapseducatieprogramma's voor mensen die psychisch lijden onder oorlog en ontheemding. Al die vormen van hulpverlening zijn essentieel om te kunnen overleven in Darfur.

Medewerkers opleiden binnen het kamp

“Geweld veroorzaakt niet alleen lichamelijke, maar ook emotionele pijn", aldus Kaz de Jong, AZG-adviseur geestelijke gezondheid. "Overleven in noodsituaties, hangt niet alleen af van je lichamelijke fitheid, maar ook van je mentale conditie. Zo hebben we mensen gezien in therapeutische voedingscentra die weigerden om te eten omdat ze niet meer wilden verder leven."

AZG startte begin 2004 met basisgezondheidszorg in Kamp Kalma en vulde die vanaf 2006 aan met een programma geestelijke gezondheidszorg, om personen te helpen met geweldgerelateerde stress, aanpassingsproblemen, psychoses, angst en een hele reeks andere psychische problemen. Amal Hashim Algack, een psycholoog die een opleiding volgde in Khartoem, leidde vanaf het begin een aantal ontheemden in het kamp op als outreachwerkers en psychosociale begeleiders. Het basisidee was – en is nog altijd – de mensen workshops aanbieden om bij zichzelf en bij anderen de symptomen van psychologische stress te leren herkennen. De volgende doelstelling is families te ondersteunen bij het versterken van hun eigen opmerkelijke overlevingscapaciteiten. Wie te maken krijgt met zware stress, kan in de AZG-kliniek terecht voor therapie, zowel voor zichzelf als voor zijn geliefden.

"Het vergde een grote inspanning om een mentaliteitsverandering teweeg te brengen bij deze mensen en hen te doen geloven in het nut van geestelijke gezondheidszorg", aldus Algack. "De meeste mensen hier beschouwen dergelijke klachten immers als het werk van de duivel." Net als de ouders van Musa. Eerst gingen ze te rade bij een traditionele genezer. Die probeerde de "boze geesten" te verdrijven door een paar verzen op papier te zetten en het papier in een glas water te deppen tot de inkt uitliep. Vervolgens verplichtten ze Musa het zwarte goedje te drinken, wat het probleem uiteraard niet oploste.

Een familielid van Musa kende het geestelijke gezondheidsprogramma van AZG en was onder indruk van de positieve resultaten ervan. Hij vroeg de organisatie om haar methoden toe te passen bij de jongeman, gruwelijk vastgeketend op een plek ver weg van het uitdijende kamp. “Hij leek wel een dier", vertelt Algack, die nog altijd begint te trillen als hij eraan terugdenkt. "Zijn handen en voeten waren samengebonden, en de stank van urine en uitwerpselen was niet te harden. Hij was agressief tegen iedereen en sloeg zelfs zijn ouders toen ze dichterbij kwamen."

"Iedereen die Musa zag, begon te wenen"

De AZG-counselors smeekten Musa's ouders om hem te laten behandelen. De vader twijfelde echter aan hun methoden en wilde nog een andere fakhi (traditionele genezer) zien. Na vijf sessies met het gezin mocht de psycholoog eindelijk met Musa praten. De sessies duurden nog maanden, en het AZG-team kwam elke dag terug, geschokt door de schrijnende situatie waarin de jongeman zich bevond. Het was pijnlijk om hem zo te keer te zien gaan. Hij was gevaarlijk, al bleek zijn houding soms misleidend. Kortom, het was een zware psychiatrische patiënt in een onmenselijke situatie. “We moesten er zelfs om huilen", geeft Algack toe. "Iedereen die Musa zag, begon te wenen, zelfs de AZG-chauffeurs."

Ze gingen zeven maanden door met de therapie. Drie keer ging het fout, toen Musa's ouders zijn kettingen losmaakten en hem bevrijdden. Telkens reageerde hij bijzonder agressief. In januari 2007 ging het geestelijke gezondheidsprogramma van AZG van start, inclusief geneesmiddelenbehandeling. Precies dat maakte het verschil voor een patiënt als Musa. Na één maand behandeling met neuroleptica werd hij bevrijd, en eindelijk begon de therapie te werken.

"Nu is hij opnieuw een normale jongeman", stelt ze verheugd vast. "Hij is intelligent en kan weer functioneren dankzij de medicatie." Musa is ondertussen 33 jaar en werkt samen met zijn vader. Ze weven stromatten en verkopen die in Nyala, een stad in Zuid-Darfur, 15 km verderop. Musa had wel geneesmiddelen nodig om positief te reageren op de thuisbezoeken en op de individuele en gezinstherapie die AZG aanbood.

Leren overleven, dag in dag uit

AZG beschouwt geestelijke gezondheidszorg als een essentieel onderdeel van haar basisgezondheidsprogramma in Kamp Kalma. Het is daarbij de bedoeling mensen te helpen hun emoties, gedrag en stress onder controle te houden, en hen te leren functioneren in moeilijke omstandigheden, met name in een ontheemdenkamp. Gemeenschapseducatie reikt de meeste mensen de nodige kennis en vaardigheden aan om zichzelf en elkaar dag in dag uit te leren overleven, ondanks het traumatiserende kampleven.

Families blijven hier volledig afhankelijk van massale humanitaire hulp om hun lichamelijke gezondheid en hun voedingssituatie te verbeteren. Inderdaad, het is belangrijk dat ze puur biologisch overleven. Sommigen kunnen zelfs gebruik maken van diensten zoals klinieken en scholen, die vóór de oorlog niet beschikbaar waren. Achter de basisgezondheidsindicatoren in Kamp Kalma gaat echter heel wat verborgen leed schuil dat AZG zo veel mogelijk wil verlichten.