Geen patenten tijdens een pandemie, zegt nu ook de USA: waarover gaat het?

Wereldwijd sukkelen landen met de aanlevering van COVID-19-vaccins en -testen. En terwijl nog steeds heel veel mensen ziek worden en sterven, gaan steeds meer stemmen op dat de gezamenlijke productie van die middelen dringend de hoogte in moet. Je hebt het debat rond de tijdelijke afschaffing van COVID-19-patenten waarschijnlijk gevolgd. Woensdag kwam ook het geweldige nieuws naar buiten dat de Verenigde Staten het voorstel tot tijdelijke afschaffing steunen (luister naar Dimitri Eynikel, in De Wereld Vandaag - 6 mei - vanaf 7'13"). Maar wat betekent dat? En waarover gaat dat debat nu?  We praatten met onze specialist Dimitri Eynikel.

Monopolie met een select clubje 

Momenteel mag enkel een select clubje van grote farmabedrijven vaccins produceren, net omdat ze houder zijn van patenten die enkel hen de toestemming geven om de vaccins (of testen, geneesmiddelen) te gaan produceren. Zo blokkeren zij andere, kleinere bedrijven om ook vaccins of tests te gaan produceren, maar ook landen om andere opties te gaan gebruiken om hun bevolking te beschermen. Ze hebben dus het monopolie op de hele markt en kunnen eigenhandig beslissen aan welke landen ze hoeveel vaccins leveren, en vooral: tegen welke prijs. De situatie waarin we nu zitten, is hopelijk genoeg bekend: rijkere landen hebben heel wat deals kunnen maken met die farmabedrijven en krijgen dus regelmatige leveringen vaccins; armere landen staan helemaal achteraan de rij. Veel van die landen hebben zelfs nog niet hun gezondheidspersoneel kunnen vaccineren… te duur, te weinig leveringen. Anders gezegd: enkel de rijkere 20% van de wereldbevolking kan zich beschermen tegen een virus dat wereldwijd iederéén treft. 

Voorstel op tafel 

Al maandenlang ligt een voorstel op tafel tussen alle landen ter wereld om die patenten op COVID-19-middelen zoals vaccins en testen tijdelijk te lichten, zolang de pandemie duurt. Een belangrijke stap om de pandemie te stoppen en om mensenlevens te redden. De grote farmabedrijven zouden dan moeten inleveren op hun monopolie. Maar onder druk van die grote suppliers weiger(d)en de rijkere landen tot nu toe om stappen te ondernemen om dat patentenmonopolie te doorbreken. Want landen kunnen wel degelijk op hun beurt de druk opvoeren op die farmabedrijven om tijdelijk de patenten op te geven, hun kennis te delen en de markt zo open te trekken naar meer producenten. Het probleem? Momenteel mógen andere bedrijven zelfs niet produceren, door die patenten dus. En ondertussen is elk land ter wereld compleet afhankelijk van die grote spelers. 

De Access Campaign, ons lobbyteam: mensenlevens boven farmawinst 

We praatten met Dimitri Eynikel, die met de Access Campaign, een speciaal lobbyteam binnen Artsen Zonder Grenzen, al jarenlang strijd voert voor een betere, wereldwijde toegang tot geneesmiddelen, testen en vaccins. Tijdens de COVID-19-crisis probeert hij Europese politici te overhalen om een ethische keuze te maken, en geen keuze voor economisch gewin. Om mensenlevens te verkiezen boven farmawinst. 

Rijke landen werken voorstel tegen 

“De gesprekken tussen de verschillende landen ter wereld zijn nu al maanden aan de gang. Willen we de patenten tijdens deze uitzonderlijke pandemie afschaffen of niet? Kunnen we met z’n allen een morele keuze maken? Alle Afrikaanse landen en het overgrote merendeel van de Aziatische en Zuid-Amerikaanse landen ondersteunen het voorstel, dat zegt toch genoeg? Rijke landen zoals Noorwegen, Japan, Canada, het Verenigd Koninkrijk, Australië en de Europese Unie houden het voorstel tegen.” 

Economische logica tijdens een pandemie? 

“Waarom? Die landen verdedigen al jaren en jaren de belangen van de grote farmabedrijven. Vanuit een economische logica natuurlijk, ik denk dan bijvoorbeeld aan de jobmarkt. Maar op die manier kunnen de farmabedrijven natuurlijk heel veel druk uitoefenen op die landen om hun beleid te kunnen doorduwen, ook vanuit het idee dat de riante winst die ze maken zogezegd opnieuw zou worden geïnvesteerd in verder onderzoek en ontwikkeling. Maar daar is geen bewijs van. Slechts een klein deel van de winst wordt opnieuw geïnvesteerd. Kunnen we aanvaarden dat er daarom zoveel mensen riskeren ziek te worden? Wraakroepend is dat het onderzoek aan de basis natuurlijk voor het overgrote deel tot stand is gekomen met publiek belastinggeld. Die patenten komen vaak pas tot stand na een specifieke wetenschappelijke doorbraak van een bedrijf op jarenlang publiek onderzoek. In sommige extreme gevallen worden die patenten gewoonweg zelfs afgekocht. ” 

Agressieve druk van een miljardensector 

“Die grote farmabedrijven gaan trouwens heel agressief te werk, je kan de druk en de invloed die zij uitoefenen op een land echt niet onderschatten. Kijk, er zijn honderden lobbyisten actief rond de farma-industrie, en wij zijn daar één van. Heel weinig van die lobbyisten komen op voor de patiënten of voor een bredere toegang tot geneesmiddelen, hoor. Ik laat je raden waarmee al die andere farmalobbyisten zich bezighouden. Da’s een miljardensector, he. En de economische wetten zijn er kei- en keihard.” 

Winst, winst, winst 

“Van zodra een vaccin is gepatenteerd, is goedgekeurd en op de markt komt, telt er maar één ding: zoveel mogelijk winst maken. Om de investering die het bedrijf heeft gemaakt terug te betalen, het risico dat ze genomen hebben te dekken, om te investeren in verder onderzoek, maar ook om een zo hoog mogelijk dividend uit te keren. En wat gebeurt er dus? Zij gaan als eerste onderhandelen met rijke landen. Om op die manier natuurlijk de prijs voor een levering zo hoog mogelijk te zetten. Of dacht je dat ze pakweg eerst met Roemenië of Tunesië beginnen onderhandelen?” 

Het winstmodel van farma uitgelegd 

“En het winstmodel vanuit dat monopolie werkt, he. Dat model is veel interessanter natuurlijk: zij kunnen op korte termijn veel meer winst maken door de productie in eigen handen te houden, waarbij het ook winstgevender is om die vaccins eerst te verkopen aan rijkere landen. Door de trage uitrol, behoud je ook de controle over de pandemie, en kan je op termijn dus iederéén bedienen, in plaats van dat er andere producenten nu al een deel voor hun rekening kunnen nemen. Er bestaat door die trage uitrol een risico op nieuwe varianten, waar op hun beurt weer extra dosissen vaccins voor nodig zijn. Het probleem is dus ook nog lang niet van de baan. Die vaccins gaan natuurlijk nog tientallen jaren gebruikt moeten worden. Daar wil men controle over houden.” 

Armere landen kloppen op tafel 

“Wat me vooral kwaad maakt, is dat lage-inkomenslanden op dit moment behandeld worden alsof ze niet in staat zijn om hun bevolking zelf te gaan redden. Maar eigenlijk wordt het hen onmogelijk gemaakt om het te doen. Ze worden behandeld alsof ze afhankelijk zijn van Westerse hulp, terwijl ze net op tafel kloppen en zeggen dat ze het zelf ook kunnen doen. Maar ze krijgen niet eens de toestemming. Ik denk dan aan landen als Zuid-Afrika, India, Bangladesh, die allemaal hebben gesteld dat ze productiecapaciteit hebben. Het voorstel dat nu op tafel ligt, komt trouwens vanuit India en Zuid-Afrika, hé.” 

Lobbywerk loont! Het voorstel gaat de goede kant uit… 

“De prioriteit binnen ons lobbyteam is momenteel om zoveel mogelijk landen te overhalen om dat voorstel tot tijdelijke afschaffing te ondersteunen. Let op, we vragen niet eens om alle patenten altijd af te schaffen. Enkel tijdens de COVID-19-pandemie, zodat we productie van testen en vaccins kunnen uitbreiden. Ik praat dus dagelijks met Europarlementsleden, ministeries van Volksgezondheid, ambassades en zo verder. En eerlijk? Het gaat echt wel de goede kant uit. Ik heb nog geen dag stilgezeten, maar ik zit boordevol energie. Want we maken vordering hoor. Meer en meer wordt er in Europa getwijfeld of het wel een goed idee was om dat farmamonopolie aan te houden als model tijdens de pandemie, of het wel een goed idee was om die complete afhankelijkheid aan te houden. Maar dat is momenteel wel degelijk nog de situatie waarin we zitten.” 

Newsflash: de USA schaart zich achter het voorstel 

Gisteren – op 5 mei 2021 -  raakte bekend dat de Verenigde Staten – die tot nu toe het voorstel blokkeerden –  eindelijk overstag is gegaan. Zij ondersteunen nu het voorstel. Dat is gigantisch goed nieuws, een monumentale beslissing. Artsen Zonder Grenzen roept de Verenigde Staten nu op: Amerikaanse farmabedrijven die grote hoeveelheden belastinggeld hebben ontvangen om een vaccin te ontwikkelen, moeten nu in de eerste plaats hun technologie en kennis delen met andere bedrijven. Maar de grote vraag is nu of Europa en landen als Japan en het Verenigd Koninkrijk gaan volgen.  

Wat nu, Europa? 

“Europa blokkeert momenteel nog steeds het voorstel. Zij vinden dat de huidige producenten de middelen hebben om iedereen te voorzien. Wat in de praktijk ook gewoon niet klopt, dat zien we nu al. En wat Europa ook enorm gefrustreerd heeft trouwens. Kijk, ik heb heel veel positieve meetings hoor. Ik heb het gevoel dat heel wat mensen onderhand min of meer wel overtuigd zijn geraakt van het voorstel en er de nood van inzien. Maar dit is een politieke kwestie. Veel politici blijven vinden dat het economisch gezien veel interessanter is om de farma-industrie te blijven beschermen. Europa is vooral een economische unie. En ondanks dat Europa soms zelf moeite heeft om bepaalde geneesmiddelen goedkoop te kunnen aankopen, en ze dus soms zelf met de rug tegen de muur worden geduwd door de farmaceuten, blijven ze essentieel weigeren om het monopoliemodel in vraag te stellen. Het blijft dus voorlopig wel afwachten, hoor. Wat gaat Europa nu doen? Gaan ze net als de Verenigde Staten overstag? Gaat nu ook Europa een ethische keuze boven een economische keuze kunnen stellen? In het kort kan je dit stellen: we weigeren om armere landen de sleutels te geven om mensenlevens te redden. Dat is nu toch onaanvaardbaar voor een solidair instituut als Europa?”